بسم الله الرحمن الرحیم.
فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِى الاَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلـٰي اللهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ[1]﴾
در ادامه‌ی بحث جلسه گذشته که عنوان آن مشورت در قرآن بودو حساسیت مشورت به حدی است که در آیاتی، خداوند به پیامبر توصیه می‌فرماید که امر شما باید با مشورت بگذرد، با شور و نظرخواهی.
در همین آیه‌ی که در همین جلسه هم قرائت شد، صریح دستور خداوند به پیامبر این است که: وَشَاوِرْهُمْ فِى الاَمْرِ. در برنامه های زندگیت، رسول الله، بامردم، امر را به مشورت بگذار و مشورت کن. هنگامی که مشورت کردی، فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلـٰي اللهِ، مشورت و رأی و نظر مردم را بگیر و بعد از رأی گیری از مردم، آن چه به صواب نزدیک است و پذیرفته است، با توکل به خداوند انجام بده.
عزیزان! وقتی که شخصیتی مثل رسول خدا را خداوند امر می‌کند که َشَاوِرْهُمْ فِى الاَمْرِ، با مردم مشورت کن. این تکلیفی برای همه‌ی ما هست که اسوه‌ی بشریت را خدا امر به مشورت می‌کند. ما در هر رتبه و مقام و جایگاهی که از نظر اجتماعی، علمی، اقتصادی و موقعیت های خانوادگی هستیم، بی نیاز از مشورت نیستیم. چه بسا رأی کسی را که ما تصور نمی کنیم که به صواب نزدیک است، گره هایی کاری ما و زندگی ما را مرتفع کند. در این فرصت من در بحث اینکه بایدها و نباید های مشورت چیست؟ عزیزان سوال می‌کنند که در باب مشورت باید به همه رجوع کرد؟ از همه نظر خواست یا اینکه اولیاء دین تبیین نموده اند که شایسته‌ی مشورت چه کسانی هستند. من چند سخن را در بحث کسانی که شایستگی مشورت دارند محضر عزیزان عرض کنم.
در یک روایتی امیرالمؤمنین علی (ع) می‌فرماید: شاوِرْ في اُمورِكَ الذينَ يَخشَونَ اللّه َ تَرشُدْ[2]. با کسانی در زندگی مشورت کنید که این‌ها از خدا می‌ترسند. کسانی که خدا برای شان اهمیت دارد و جایگاه الهی در نزد آن‌ها با عظمت است، این‌ها قطعا در مشورت های شان خیانت نمی کنند، انسان را به مسیرهای انحرافی سوق نمی دهند. لذا یکی از ملاک‌ها در مشورت، این است که ما باید از رأی کسانی استفاده کنیم که این‌ها خدا ترس هستند. بعد حضرت می‌فرماید: َ تَرشُدْ. اگر با این کسانی که از خدا می‌ترسند مشورت نمودید، َ تَرشُدْ، شما را رشد می‌دهد و به حقیقت دست یابی پیدا می‌کنید و به آن چه می‌خواهید می‌رسید.
رسول الله می‌فرماید: استرشدوا العقل ترشدوا ولا تعصوه فتندموا. در مشورت سعی کنید با انسان های عاقل و خردمند مشورت کنید و با حرف آن‌ها هم مخالفت نکنید که پشیمان می‌شوید. پس یکی از معیارهای مشورت، خداترسی است. یکی از معیارهایی اینکه با چه کسانی مشورت نماییم، عقل است و عقلانیت.
علی(ع) در سخن دیگری می‌فرماید: افضل من شاورت ذو التجارب. بهترین کسانی که شایسته‌ی مشورت هستند، افراد باتجربه هستند. خود این تجربه مند بودن و داشتن سوابق ارزشمند در یک کاری، خبرویت در کار، یک ملاک برای مشورت نمودن است. این هم گزینه‌ی سوم که در کنار آن دو گزینه، مولای متقیان می‌فرماید: تجربه دار بودن به عنوان یک معیار در امر مشورت گیری باید به کار رود.
خدا رحمت کند مرحوم آیت الله والد ما را. ایشان فرمودند که من در جوانی خودم که برای تبلیغ در روستاها می‌رفتم، دوست داشتم بیشتر با افراد با تجربه و کسانی که عمری را گذرانده اند و تجاربی را با گذر عمر بدست آورده اند، رفت و آمد می‌کردم و از تجارب این‌ها استفاده می‌کردم. چون تجربه سرمایه‌ی است که ارزشمندتر از علم است. در علم این امکان هست که بعدا تغییر کند و نقد شود، اما تجربه در گذر عمر ثابت شده است و لذا التجربه فوق العلم. علی(ع) می‌فرماید: تجربه بالاتر از علم است. گاهی اوقات افراد باتجربه و کهن سال در بستگان ما، در دوستان ما و در همسایگی ما وجود دارند، افرادی هستند که به تعبیر عامیانه چند لباس بیشتر از ما پوشیده اند و پاره کرده اند، از اندیشه، فکر و آگاهی این‌ها استفاده کنیم و بهره بگیریم. سخنی از رئیس مذهب آقا امام صادق تقدیم کنم که می‌فرماید:
إنّ المَشورَةَ لا تكونُ إلاّ بِحُدُودِها الأربَعةِ. در مشورت باید یک حدود چهارگانه را دید و رعایت کرد که این‌ها اگر باشند، آن مشورت، مشورتی می‌شود که مفید است و سازنده. اول حضرت می‌فرماید: فأوَّلُها أن يكونَ الذي تُشاوِرُهُ عاقِلاً. انسانی که با او مشورت می‌کنی، انسان خردمند و عاقل باشد. این نکته‌ی اول که در روایتی هم که قبلا از رسول خدا تقدیم کردیم، همین عاقل بودن شخص مورد مشورت را ذکر کردند.
و الثانيةُ أن يَكونَ حُرّا مُتَدَيِّنا. دوم اینکه انسان مورد مشورت باید انسان آزاد مرد و متدین باشد. سوم:
و الثالثةُ أن يكونَ صَديقا مُواخِيا. سوم اینکه رفیق صمیمی و دوست و برادری با وفا باشد. بالاخره در مشورت خیانت نکند. چاه را در مسیر انسان‌ها تعریف نکند. و الرابعةُ أن تُطلِعَه على سِرِّكَ ، سر خودت را وقتی داری به او می‌گویی، چون داری مشورت می‌کنی و راهکار می‌خواهی، فَيكونَ عِلمُهُ بهِ كَعِلمِكَ ثُمّ يُسِرَّ ذلكَ و يَكتُمَهُ[3]، دانش او به وضعیت تو، آگاهی او نسبت به وضعیت شما مثل آگاهی خودت باشد که نتیجه‌ی آن این شود که يُسِرَّ ذلكَ و يَكتُمَهُ، عیب تو را بپوشاند و پنهان کند و کتمان کند. همان طور که خود شما دوست نداری عیب تان برملا شود، با کسی مشورت کنید که پوشاننده‌ی عیب شما باشد.
من در پایان بحث یک روایتی دیگر را از رسول خدا تقدیم کنم که پیامبر به امیرالمؤمنین فرمود. این در باید های مشورت بود. در نباید های مشورت هم من یک روایتی را عرض کنم.
پیامبر به امیرالمؤمنین فرمود: یا عَلیُّ لاتُشاوِر جَبانا، با انسان های ترسو و بزدل مشورت نکن، فَإنَّهُ یُضَیِّقُ عَلَیکَ المَخرَجَ ، چون این‌ها راه حل مشکلات را بر تو تنگ می‌کند، چون ترسو هست نمی تواند درست مرشد و هادی شما باشد. دوم اینکه حضرت فرمود: و لاتُشاوِرِ البَخیلَ، با بخیل هم مشورت نکنید، فَإنَّهُ یَقصُرُ بِکَ عَن غایَتِکَ، زیرا آدم بخیل ترا از هدفت باز می‌دارد، چون بخیل است نمی تواند شما را به سوی کمالات سوق بدهد. و سوم: ولاتُشاوِر حَریصا فَإنَّهُ یُزَیِّنُ لَکَ شَرَها[4]. چون انسان های حریص آزمندی و حرص را در نظر شما نیکو جلوه می‌دهند. لذا این‌ها صلاحیت مشاوره ندارند.
در جایی دیگری هم از نبایدهای مشاوره حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: لاتستشرالکذّاب، با دروغگو مشورت نکنید فإنّه کالسّراب. دروغگو مثل سراب است. یقرّب علیک البعید و یبعّد علیک القریب[5]. دور را نزدیک و نزدیک را دور جلوه می‌دهد. یک وقت های انسان در بیابان و در زمان ظهر، از دور دست به نظر او منطقه‌ی نمایان می‌شود که آب است و برکه. در حالی که این صحنه به خاطر شکسته شدن نور جلوه می‌کند. وقتی نزدیک می‌رویم می‌بینیم آبی نیست، صحرا هست و خشکی هست. این خطای ما دید ما و این شکسته شدن نور بود. امام می‌فرماید: دروغگو مثل همین سراب است که دور را نزدیک می‌کند، یعنی واقعیت‌ها را غیر واقع جلوه می‌دهد. انشاء الله که در زندگی با توجه به اینکه بی نیاز از مشورت نیستیم، این اصول مشورت را، یعنی بایدها و نبایدها را در زندگی به کار بگیریم.
[1] آل عمران/159
[2] [غرر الحكم : 5756
[3] مکارم الاخلاق، جلد 1 ص 318
[4] علل الشرایع، ج 2، صفحه ۵۵۹"
[5] غرر الحکم، ج 1 ص 756
