قال الله تبارک و تعالی : ﴿قَدْ اَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا﴾ ﴿وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا[1]﴾ صدق الله العلی العظیم.
سخن در این مجال و فرصت با موضوع رستگاری در قرآن است. در قرآن چهل مرتبه واژه‌ی فلاح به معنی رستگاری تکرار شده است. یکی از این موارد در همین آیه‌ی نهم سوره‌ی مبارکه‌ی شمس که تلاوت شد، ﴿قَدْ اَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا﴾﴿وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا﴾ خداوند می‌فرماید: به تحقیق کسانی که خودشان را تزکیه می‌کنند و خودشان را می‌سازند و از آلودگی‌ها مبرا می‌کنند، این‌ها در زمره‌ی انسان های رستگار یافته هستند و آن هاییکه محرومند، کسانی که به پلیدی روی می‌آورند، آن هاییکه رو به سمت پلیدی و پلشتی و زشتی می‌آورند، این‌ها از آن رستگاری فاصله می‌گیرند.
در روایتی از امام باقر و امام صادق در ذیل همین آیه‌ی شریفه نقل شده است که حضرت فرمود: منظور از ﴿قَدْ اَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا﴾ قد افلح من اطاع هست، یعنی به تحقیق رستگار می‌شوند کسانی که از خدا اطاعت می‌کنند، ماه رمضان فرصت بسیار ارزشمندی هست برای مأنوس شدن بهتر و بیشتر با ارزش‌ها و نزدیک تر شدن به ذات مقدس الهی و رضوان الهی و از آن کارهاییکه ناپسند هست و پسندیده نیست، فاصله گرفتن. یکی دو نکته من در این آیه عرض کنم.
از نکاتی که در این آیه حائز اهمیت هست و برای ما درس هست، این است که رها کردن نفس سبب سقوط انسان‌ها می‌شود. اینکه پیامبر مراقبت از نفس را جهاد توصیف نمود، در حالات رسول الله دارد که رزمندگان از جبهه بر می‌گشتند، پیامبر به استقبال رفتند، یک جمله‌ی را رسول الله فرمودند: مرحبا بقوم غزو جهاد الاصغر و بقی علیهم جهاد الاکبر، آفرین بر جمعیتی که از نبرد کوچکتر بازگشتند و بر آن‌ها هست که در نبرد بزرگتر شرکت کنند. عرض کردند که یا رسول الله! و ما الجهاد الاکبر؟ جهاد بزرگتر چیست؟ آیا از این جهاد سخت تر هم هست؟ در میدان جنگ با دشمن روبرو شدن و جان را به کف گرفتن، قطع عضو شدن، جراحت برداشتن، حالا به تعبیر جنگ های امروز، شیمیایی شدن، ترکش و گلوله و خمپاره خوردن، آیا از این‌ها هم سخت تر و دشوار تر و بزرگ تر هم هست؟ پیامبر فرمود: جهاد الاکبر جهاد المرء نفسه اللتی بین جنبیه، حضرت اشاره به سینه‌ی شان نمودند. جهاد انسان‌ها با آن نفسی که بین دو قفسه‌ی سینه‌ی او قرار گرفته است، یعنی همان تزکیه، همان خودسازی، همان دوری از همه‌ی پلیدی ها. این جهاد اکبر هست. البته من تفاوت بین جهاد اکبر و جهاد اصغر را هم عرض کنم. در جهاد اصغر که حضور در میدان جنگ و روبرو شدن با دشمن هست، محدودیت زمانی هست، می‌گویند طولانی ترین جنگ عالم بیست و پنج سال طول کشید، اما فردی که وارد سن تکلیف می‌شود، تا لحظه‌ی آخر زندگی در حال جهاد است. یعنی جهاد اکبر به وسعت عمر انسان هاست. این یک.
جهاد اصغر محدودیت جغرافیایی دارد، معمولا جنگ‌ها در یک مناطق خاص و محدودیت جغرافیایی است، اما جهاد اکبر محدودیت جغرافیایی ندارد. ما در خانه، در بازار، در مسجد، در مسجدالحرام، در خلوت ما، در جلوت ما، هرکجا هستیم در حال جهاد و نبردیم. در جهاد اصغر، دشمن پیش روی ما، یا شکست می‌خورد و یا شکست می‌دهد و یا توافق و مصالحه‌ی رقم می‌خورد، اما در جهاد اکبر از دو حال خارج نیست، یا انسان باید شکست بدهد و یا شکست بخورد. شکل سومی ندارد. شیطان اهل قرارداد و معامله نیست، لذا پیامبر این جنگ را، جنگ اکبر نام می‌برد، جنگ بزرگ که همه را هم درگیر می‌کند، عالم، جاهل، ثروتمند، فقیر، زن، مرد، پیر، جوان، در هرحالی، در هر وضعی، در هر موقعیتی ما در حال جهاد هستیم. لذا قرآن می‌فرماید: رستگاران حقیقی کسانی هستند که از نفس خود غافل نشوند که اگر نفس را رها کردند ساقط می‌شوند.
نکته‌ی دیگر اینکه بر خلاف این تصوری که بعضی‌ها فکر می‌کنند خودسازی یعنی محروم نمودن خود از مواهب اجتماعی، معنای خودسازی محروم کردن نیست، رشد دادن است. هیچ کجا ما نداریم که بگویند نگاه نکنید، می‌گویند به حرام نگاه نکنید. اسلام از خوردن نهی ننموده است، نهی از حرام خوری نموده است. اسلام نهی از ارتباط نامشروع نموده است. امر به ازدواج کرده است. یعنی هرکجا اسلام نهیی دارد و نبایدی، امر و بایدی را هم تعریف نموده است. لذا تمام این دستورات در قالب خود سازی نوعی رشد دادن انسان هاست و نه محروم ساختن انسان ها. اگر می‌گویند غیبت نکنید، بحثش محروم کردن نیست، بحث آن رشد دادن است. سخن بگویید، اما سخن به حرام بر زبان جاری نکنید. من چند مورد را در روایات از عواملی که سبب رستگاری می‌شود را عرض کنم.
امام هشتم می‌فرماید: یکی از عوامل رستگاری عدالت است. خود این عدالت انسان را رستگار می‌کند. علی بن موسی الرضا فرمود: اِستِعمالُ العَدلِ و الإحسانِ مُؤْذِنٌ بِدَوامِ النِّعمَةِ[2] . به کار گرفتن عدالت و به کارگرفتن نیکویی و احسان به مردم، مُؤْذِنٌ بِدَوامِ النِّعمَةِ ، خبر از دوام نعمت می‌دهد. یعنی اگر کسی به عدالت رفتار کند، نعمت برای او خواهد ماند. اگر کسی با مردم با نیکویی رفتار کند، نعمت برای او خواهد ماند. جایی دیگر امیرالمؤمنین می‌فرماید: اِعْدِلْ تَدُمْ لَكَ اَلْقُدْرَة[3]. با عدالت رفتار کنید تا این قدرت برای شما بماند.
نکته‌ی دیگر اینکه اگر ما می‌خواهیم نعمت برای ما بماند و رستگاری برای ما رقم بخورد، امام صادق می‌فرماید خدمت به مردم کنید. خود خدمت به مردم سبب رستگاری انسان‌ها می‌شود. امام می‌فرماید: من عظمت نعمه الله علیه اشتدت معونه الناس علیه. کسی که خدا به او نعمت زیاد داده است، کمک کردن به مردم و نیز بار مسئولیت آن نیز متوجه او هست. این یک پیامی هم دارد که همه‌ی عزیزان توجه کنید، ریاست، ثروت، شهرت، موقعیت هایی که خداوند به بندگانش داده است، امام صادق می‌فرماید: مسؤولیت رسیدگی به مردم هم در کنار آن آمده است. ثروتمندان ما مراقب باشند، اگر خداوند به آن‌ها نعمت زیاد داده است، مسؤولیت هم در کنار آن‌ها آمده است. مدیران ما، آبرودارهای ما، مسؤولین ما، همین طور که مقام شان رشد می‌کنند، به نسبت رشد مقام، رشد مسؤولیت در برابر مردم هم اتفاق خواهد افتاد. امام می‌فرماید: اگر می‌خواهید برای شما نعمت بماند، فاستدیموالنعمه باحتمال المئونه و لا تعرضوا للزوال. این نعمت‌ها را ادامه بدهید، خدمت به مردم را در زندگی افزایش بدهید تا در مسیر زوال قرار نگیرید، اگر می‌خواهید این موقعیت هایی را که خدا برای شما داده است، برای شما بماند تا می‌توانید از این موقعیت‌ها در مسیر خدا به خلق خدا خدمت کنید. بعد حضرت فرمود: فقل من زالت عنه النمعه فکادت عن تعود الیه. کم هستند کسانی که نعمت از آن‌ها زائل شده و بعد دوباره بر گردد. این نعمتی را که خدا داده است، اگر خوب استفاده کردید برای شما خواهد ماند.
نکته‌ی پایانی: خود قانع بودن و قناعت هم سبب رستگاری می‌شود. امام هفتم فرمود: مَنِ اقتَصَدَ و قَنَعَ بَقِيَت علَيهِ النِّعمَةُ، و مَن بَذَّرَ و أسرَفَ زالَت عنهُ النِّعمَةُ[4] . آن هایی که اعتدال را پیشه می‌کنند، اقتصاد یعنی اعتدال. میانه روی، اهل افراط نیستند، اهل تفریط نیستند و قانع هستند به آن چه خدا به آن‌ها داده است. البته معنای قناعت کار نکردن نیست، معنای قناعت بیکار نشستن و دست روی دست گذاشتن نیست، معنای قناعت این است که شما تلاش خودتان را بکنید، زحمت خودتان را بکشید، به آن چه که رسیدید بگویید الحمدلله رب العالمین. حضرت می‌فرماید: اگر کسی اعتدال را رعایت کند و قانع زندگی کند، نعمت برای او خواهد ماند. و من بذر و اسرف زالت عنه النعمه. کسانی که اسراف می‌کنند و زیاده روی می‌کنند در نعمت های الهی، نعمت از آن‌ها ضایع خواهد شد. لذا خود این قانع بودن هم سبب رستگاری و تداوم نعمت خواهد شد. قطعا نافرمانی از خدا از عواملی هست که صریح آیه‌ی قرآن می‌فرماید: این رستگاری را از انسان‌ها خواهد گرفت.
امیدواریم که انشاء الله بتوانیم در باقیمانده فرصت های زندگی، در مسیر فلاح و رستگاری و رضوان الهی حرکت کنیم.
[1] شمس، 9 و 10
[2] [عيون أخبار الرِّضا : 2 / 24 / 52.
[3] غرر الحکم و درر الکلم، ج 1، ص 450
[4] بحارالأنوار، ج75، ص327
