بسم الله الرحمن الرحیم
قال الله تبارک و تعالی فی محکم کتابه القرآن الحکیم ﴿ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ﴾[1] ﴿اُوْلَئِكَ اَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ﴾[2]
سخن پیرامون فرمایشات رسول خدا در بیان شخصیت والا و ممتاز حضرت علی علیه السلام بود یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته‌ی امیرالمومنین در عالم اسلام رسول الله می‌فرماید «أَرْأَفُهُمْ بِالرَّعِيَّةِ»[3] علی بن ابی طالب در مقام رافت و رحمت و مهربانی به رعیت و عامه‌ی مردم و زیر دستان و جامعه مهربان ترین و رئوف ترین انسان‌ها به حال مردم بود، یعنی در تاریخ اسلام ما سراغ نداریم پیشوایی همانند علی بن ابی طالب این گونه با رافت و مهربانی حضرت با مردم رفتار کرده باشد. رافت به معنای همان نرم دلی است نکته‌ای را من مقدمتا عرض کنم و چند نکته در این آیه‌ای که تلاوت و بعد مطالبی را از فرمایشات امیرالمومنین تقدیم کنم. قطعا اسلام دین رافت و مهربانی است و پیامبر را خدا می‌فرماید ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ ﴾[4] ما شما را به عنوان رحمه للعالمین فرستادیم. شما آمده اید که رحمت باشید برای بشریت تا ابدیت و این نکته را هم عزیزان توجه داشته باشید که ما در قرآن از 114 سوره قرآن 113 سوره با بسم الله الرحمن الرحیم شروع می‌شود یعنی با رحمت و با رافت و با مهربانی و یک سوره که آن هم سوره توبه است که آن هم علت دارد که برخورد با مشرکین بوده است که آن سوره با بسم الله آغاز نشده است گرچه خداوند در سوره مبارکه فتح آیه‌ی 29 می‌فرماید ﴿مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللهِ ﴾ پیامبر فرستاده‌ی خدا و رسول خدا است و از نشانه‌ی کسانی که با پیامبر همراهی می‌کنند ﴿ وَالَّذِينَ مَعَهُ اَشِدَّاء عَلـٰي الْكُفَّارِ ﴾ این‌ها اولا با انسان‌های کافر شدید هستند ولی در برابر مومنین و انسان‌های خوب و پاک رحیم هستند. این رافتی را هم که ما ذکر می‌کنیم ارفعهم بالرعیه است. علی بن ابی طالب در برابر عامه‌ی مردم رعیت با مهربانی و عطوفت برخورد می‌کرد اما در برابر دشمنان دین و در برابر منحرفان و دربرابر کسانی که کمر همت خود را برای از بین بردن ارزش‌های دینی و اخلاقی بسته اند امام با قاطعیت و شدت برخورد می‌کرد. قرآن می‌فرماید ﴿ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ﴾[5] از نشانه‌های بنده‌های خوب خداوند این است که این‌ها ایمان آورده اند و ایمان از نشانه‌های بنده‌های خوب خدا است و ﴿وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ ﴾[6] همدیگر را به صبر و شکیبایی دعوت می‌کنند ﴿ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ﴾[7] مومنین واقعی وقتی که به همدیگر برخورد می‌کنند دعوت آن‌ها بعد از دعوت به صبر و شکیبایی دعوت به رحمت و مهربانی و رافت است و این نکته را من در پرانتز عرض کنم که یک تفاوتی است بین رافت و رحمت که صاحبان نظر عنوان می‌کنند که رقت قلب در رافت بیشتر از رقت قلب در رحمت. لذا وقتی که عنوان رافت به کار می‌رود یعنی اوج مهربانی، اوج رقت قلب و همراهی و همدردی، رحمت یک مقداری عقب تر از رحمت است در این سخن رسول خدا هم رسول الله می‌فرماید «أَرْأَفُهُمْ بِالرَّعِيَّةِ»[8] علی علیه السلام در آن مهربانی و نرم دلی نسبت به مردم ممتازترین مسلمان در تاریخ اسلام است. آیه‌ای که تلاوت شد چند نکته است که من محضر عزیزان عرض کنم که قطعا هر کار نیکی که ما انجام می‌دهیم شرط پذیرش و قبولی آن رعایت ایمان است؛ و خدا می‌فرماید ﴿ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا ﴾[9] اگر کسی که ایمان داشته باشد و این کارها را انجام بدهد این اصحاب میمنه در روز قیامت در زمره بهشتیان قرار خواهد گرفت و درس دیگری که در از این آیه آموخته می‌شود از وظایف همه‌ی ما مسلمانان این است که یکدیگر را باید به صبر و شکیبایی و رحمت و رافت ومهربانی دعوت کنیم ما در برخوردهایمان با یکدیگر، همدیگر را دعوت به شکیبایی و صبر کنیم علی علیه السلام فرمود دنیا آمیخته با مشکلات و رنج و سختی است. «الدنيا: دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ»[10] پیچیده شده است دنیا با سختی‌ها و با رنج ها. لذا گاها ما افرادی را می‌بینیم که در سختی‌های اقتصادی و در سختی‌های خانوادگی، مصیبتی دیده است و داغی دیده است و بیمار است، ما وقتی به این‌ها می‌رسیم و با این‌ها برخورد می‌کنیم این‌ها را دعوت کنیم به بردباری و به صبر و این رسالت همه‌ی ما است ضمن اینکه عزیزان صبر هم دارای مراتبی است، صبر در برابر مصیبت، صبر در برابر طاعت و صبر در برابر گناه، قطعا ما با مردمی که معاشرت داریم در یکی از این سه مورد شاید ضرورت داشته باشد که توصیه کنیم صبر را، با شخصی برخورد می‌کنیم که در عبادت خود ضعیف است، او را توصیه کنیم به صبر در عبادت و صبر در نماز خواندن و صبر در روزه گرفتن، صبر در حجاب، صبر در پرداخت خمس و صبر در صله رحم، با کسی برخورد می‌کنیم که داغی دیده است و این داغ برای او گران تمام شده است. بیمار شده است و بیماری دارد او را بی تاب می‌کند، او را دعوت کنیم به صبر در برابر مصیبت، بگوییم که صبر کن، ان شاءالله می‌گذرد این دوران، عزیزی را از دست داده است، بگوییم که بنا است که همه‌ی ما روزگاری از این دنیا برویم، امانت الهی بود و به شما داده اند و الان پس گرفته اند. یا اینکه به کسانی برخورد می‌کنیم که در برابر گناه ضعیف هستند و اینجا صبر در برابر معصیت را باید تذکر داد که عزیز من نافرمانی خدا نکن، معصیت الهی را ترک کن. لذا این﴿ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ ﴾[11] در همه‌ی ابعاد اجتماعی مومنین وظیفه دارند با مردم که روبرو می‌شوند توصیه به صبر و توصیه به رحمت کنند. قطعا ما بعد از ایمان و خودسازی باید به کمک دیگران بشتابیم، ﴿وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ﴾[12] به کمک یکدیگر و به رسیدگی حال یکدیگر که پرداخته شود و قعطا ایمان و صبر و رحمت و محبت مایه‌ی عاقبت به خیری است، چون آیه‌ی بعدی خداوند می‌فرماید، ﴿اُوْلَئِكَ اَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ﴾[13] اصحاب میمینه و اصحاب یمین و بهشتی‌ها کسانی هستند که در دنیا ایمان خود را حفظ کردند و همدیگر را دعوت به شکیبایی کردند و همدیگر را دعوت به رحمت و مهربانی کردند. سخنی را از رسول خدا تقدیم کنم در این مهربانی و رحمت و رافت رسول خدا فرمود «اَلرَّاحِمُونَ يَرْحَمُهُمُ اَلرَّحْمَنُ تبارک و تعالی»[14] آن هایی که رحم می‌کنند کسانی هستند که خدا به این‌ها رحم می‌کند. اگر رحم کردید به بندگان خدا، مشمول رحمت خداوند قرار خواهید گرفت. بعد پیامبر فرمود «اِرْحَمْ مَنْ فِي اَلْأَرْضِ» با کسانی که روی زمین هستند با رافت و رحمت و مهربانی برخورد کنید «يَرْحَمْكَ مَنْ فِي اَلسَّمَاءِ» تا آن کسی که در آسمان است، آفریدگار شما است به شما رحم کند. در سخنی رسول خدا می‌فرماید «من رحم ولو ذبیحة عصفور رحمه الله یوم القیامة»[15] اگر کسی رحم کند ولو به یک لاشه‌ی گنجشکی، خدا روز قیامت به او رحم خواهد کرد، عزیزان این قدر رحمت و مهربانی و رافت ارزشمند است که حتی به یک لاشه‌ی گنجشکی ترحم کردن ما را مشمول رحمت الهی در روز قیامت قرار خواهد داد تا چه برسد به رافت و مهربانی به خلق خدا، نسبت به ارحام خودمان و نسبت به هم آیین خودمان وهم کیشان خودمان، مسلمان نسبت به مسلمان و مسلمان نسبت به هم نوع خودش و نسبت به انسان رحمت کردن، سخنی را از مولای متقیان «اِرْحَمْ مَنْ دُونَكَ يَرْحَمْكَ مَنْ فَوْقَكَ»[16] با کسانی که زیر دست خودتان هستند رحم کنید تا آن هایی که بالا دست شما هستند به شما رحم کنند، ما اگر به کسانی که زیرمجموعه‌ی ما هستند محبت کردیم قطعا مشمول محبت مافوق خودمان که به طور اطلاق خداوند است قرار خواهیم گرفت، گاهی اوقات ما گذشت نداشتیم به زیر مجموعه‌ی خودمان و گرفتار سختی‌های مافوق‌های خودمان در زندگی می‌شویم، بعد حضرت در ادامه حدیث فرمودند «وَ قِسْ سَهْوَهُ بِسَهْوِكَ» اگر زیر دستان شما اشتباهی کردند اشتباهات آن را با اشتباهات خودتان نسبت به خدا قرار بدهید و بگویید ما هم دربرابر خدا اشتباهاتی کردیم، «وَ مَعْصِيَتَهُ لَكَ بِمَعْصِيَتِكَ لِرَبِّكَ» نافرمانی اگر زیردستان شما و زیر مجموعه‌های شما نمودند شما یاد کنید و خود شما هم نسبت به خدا نافرمانی کردید همان طور که از خدا انتظار بخشش دارید، شما هم ببخشید «وَ فَقْرَهُ إِلَى رَحْمَتِكَ بِفَقْرِكَ إِلَى رَحْمَةِ رَبِّكَ» این زیر مجموعه‌ای که خطا کرده است و اشتباه کرده است و حالا عذرخواهی می‌کند و پشیمان است و نیاز دارد به این که شما با ببخش و رحمت و رافت با او برخورد کنید، فراموش نکنید که شما هم نیازمند رافت و رحمت خدا نسبت به خودتان هستید. ولذا من این نکته را تکمیل کنم که ما در باب دعا و اجابت دعا اگر توانستیم گذشت کنیم از کسانی که در حق ما اشتباهاتی مرتکب شدند یقینا مشمول رحمت و مغفرت خداوند قرار خواهیم گرفت. پایان این سخن با این جمله از کلام امیرالمومنین در رافت و مهربانی به پایان برسانم که حضرت می‌فرماید «عَجِبْتُ لِمَنْ يَرْجُو رَحْمَةَ مَنْ فَوْقَهُ كَيْفَ لاَ يَرْحَمُ مَنْ دُونَهُ»[17] امام می‌فرماید من تعجب می‌کنم که کسانی که امید دارند، بالادستان به این‌ها رحمت و مهربانی و رافت داشته باشند و حال اینکه این‌ها نسبت به زیر دستان خودشان رافت ندارند. ایام ایام امامی است که اسوه مهربانی بود حتی حضرت در خانه بچه‌های یتییم می‌رفت و کاری که به ندرت پدرها با بچه‌های خود انجام می‌دهند، حضرت خم می‌شد و چهار دست پا و بچه‌های یتییم را برشانه‌ی خود سوار می‌کرد و می‌فرمود من مرکب شما هستم و این بچه‌های یتییم را این گونه امام آرامش می‌داد و این گونه آرام می‌کرد این شرح حال امامی است که در دوران زعامت و حکومت خود چندین کشور اسلامی امروز تحت فرمان او بود و در آن اوج قدرت با رعیت این گونه با رافت و مهربانی برخورد می‌کرد. دارد در حالات حضرت که یک وقتی امام نماز ظهر را خوانده بودند پیر زنی از منطقه‌ی یمن آمد و به امام گلایه کرد گفت یا امیرالمومنین حاکم شما به ما زیاد مالیات می‌گیرد و ستم می‌کند، امام برای نماز عصر بلند نشدند و همان طوری که بر سر سجاده نشسته بودند حکم عزل آن حاکم نوشتند و به آن پیرزن دادند و همانطوری که می‌نوشتند اشک می‌ریختند که‌ای علی در دادگاه عدل الهی چگونه پاسخ خواهی داد، این امام امام مهربانی‌ها و امام رافت است، امیدواریم که ان شاء الله بتوانیم راه این امام را در رافت و مهربانی با مردم و کسانی که با آن‌ها معاشرت داریم در این فرصت‌های باقی مانده زندگی به کار بگیریم.
[1] سوره بلد / آیه 17
[2] همان / آیه 18
[3] بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام، جلد ۳۸, صفحه ۲۳۰
[4] سوره انبیا/ آیه 107
[5] سوره بلد / آیه 17
[6] سوره بلد / آیه 17
[7] سوره بلد / آیه 17
[8] بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام، جلد ۳۸, صفحه ۲۳۰
[9] سوره بلد / آیه 17
[10] نهج البلاغه/ خطبه 226
[11] سوره بلد / آیه 17
[12] سوره بلد / آیه 17
[13] همان / آیه 18
[14] بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام، جلد ۷۴, صفحه ۱۶۷
[15] کنزالعمال ج ۶، ص ۲۶۳، حدیث ۱۵۶۱۴
[16] غرر الحکم و درر الکلم، جلد ۱, صفحه ۱۴۳
[17] غرر الحکم و درر الکلم، جلد ۱, صفحه ۴۶۰
