استاد حدائق روز چهارشنبه 3 اسفندماه 1401 در مسجدالرسول(ص) شیراز مصادف با اولین روز از ماه مبارک شعبان به بیان ویژگی های بی نظیر این ماه پرداختند.
اعوذ بالله من الشيطان الرجيم
بسمالله الرحمن الرحيم
قال مولانا اميرالمؤمنين علي ابن ابی طالب فی دعائه فی شهر شعبان: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعْوَتُكَ وَ اسْمَعْ نِدَائِي إِذَا نَادَيْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَيَّ إِذَا نَاجَيْتُكَ»[1].
يکی از فرصتهاي گرانبهای عمر انسانها اين دو سه ماهی است که پشت سرهم متوالياً رقم میخورد، رجب، شعبان، رمضان، ماه شعبان ماه رسولخداست و ماه بسيار بسيار پر فضيلتی است، آنهايي که میخواهند رمضان را درک کنند بايد رجب و شعبان را دريافت کنند، توصيههايي که در اين ماه مخصوصاً رسيده توفيقاتی که در اين ماه رقم خورده، ديديد گاهی اوقات در يک فرصتهايي میگويند اين کار را در اين زمان بکنيد پاداشتان جهش چندبرابری پيدا میکند، پاکی از گناه فرمولش يکی در همين ماه مبارک شعبان است نمازهايي که وارد شده مخصوصاً فردا پنج شنبه اين دو رکعت نمازی که خيلی فضيلت دارد، پنج شنبههايي ماه شعبان، مداومت به ذکر صلوات بر محمد و آل محمد، مداومت به ذکر استغفار اينها دل را صاف میکند برای حضور در ضيافت خدا در رمضان، روز اول ماه رمضان پيامبر به همه ما آموخته از خدا بخواهيد «اللهم اجعل صيامی فيه صيام الصائمين»[2] خدايا روزمان روزه روزداران بشود، رژيم غذايي نباشد، اينها زمينهاش را از قبل بايد آماده کنيم، ما فوتباليستها میخواهند بروند يک مسابقه بدهند ماهها تلاش میکنند تمرين میکنند پا به توپ میزنند، يک وزنه‌برداری میخواهد چند دقيقه يک وزنه را بلند کند، ماهها تمرين کرده ما به ضيافت خدا میخواهيم حاضر بشويم بايد زمينهسازی کنيم. اين رجب و شعبان زمينهساز حضور در ماه مبارک رمضان است يکی از دعاهايي که مقيد باشيم بخوانيم مناجات شعبانيه اميرالمؤمنين است، دارد که ائمه مقيد بودند به ذکر اين مناجات مخترع اين مناجات اميرالمؤمنين است، ائمه ترک نمیکردند اين مناجات پدر و جد بزرگوارش را در ماه شعبان، من طليعه اين مناجات را امشب يک اشارهای کنم، چون گاهی اوقات بعضیها هم سؤال میکنند میگويند آقا اين کلام اميرالمؤمنين را يک خرده ما نمیفهميم غامض است برای ما، طليعه مناجات اول که حضرت مناجات را با ذکر صلوات شروع میکند اين هم درس است ما در روايت داريم اگر دعايتان را قبل از گفتن صلوات بفرستيد و در اثنائش هم صلوات پايانش هم صلوات، با اين کار تضمين کرديد اجابت اين دعا را، آقا اميرالمؤمنين با صلوات بر رسولالله و خاندان رسول شروع میکند اصلاً همين کلام اميرالمؤمنين اين آلمحمد خود اميرالمؤمنين عامل به اين ذکر صلوات است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»[3]
من سهتا جمله از فرمايشات حضرت را باز کنم، يک توضيحی امشب دهم: «وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعْوَتُكَ»[4] پروردگارا دعای ما را بشنو، وقتی تو را صدا میزنيم: «وَ اسْمَعْ نِدَائِي إِذَا نَادَيْتُكَ»[5] خدايا وقتی هم نداء میکنيم و شما را به صورت ندا صدا میزنيم ندای ما را هم بشنويد: «وَ أَقْبِلْ عَلَيَّ إِذَا نَاجَيْتُكَ»[6] وقتی هم ما رو به شما میآوريم نجوای ما و مناجات ما را هم بشنويد، من تفاوت بين دعا، نداء و نجوی، دعا همين دعاهايي معمول و صوت معمول است داريد دعا میکنيد با يک صدای معمول دعا میکنيد، نداء دعاهايي است که فرياد میزنی صدا را بلند میکنی، ديديد يک وقتی میگويند آقا همه بگوييد «يا ربّ»، طرف طرف ولوم صدايش را میبرد به اين میگويند نداء، مناجات آن دعاهايي خيلی آهسته خفيف است، نجوا گونه است اميرالمؤمنين هرسه را نام میبرد خدايا چه دعای ما را صوت معمول، چه ندای ما را صوت بلند، چه مناجات ما را صوت پنهانی و خفی، اينها را پاسخ بده، اينها را بیجواب مگذار: «وَ اسْمَعْ نِدَائِي إِذَا نَادَيْتُكَ»[7] بشنو ندای ما را وقتی که نداء میکنيم: «وَ أَقْبِلْ عَلَيَّ إِذَا نَاجَيْتُكَ»[8] پروردگارا شما در نجوای ما، نجوای ما را بپذيريد و بشنويد، حالا سؤال اينجاست در سوره مبارکه غافر، خداوند میفرمايد: «وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُمْ»[9] اين قاعده است خدا میفرمايد خدای شما میگوييد صدا بزنيد مرا اجابت میکنم شما را، طبق اين آيه شريفه که خدا میفرمايد به دنبال دعا اجابت است: «إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرين»[10] آنهايي که از عبادت ما استکبار میکنند با ذلت و خواری ما اينها را داخل جهنم میکنيم، خب در اين آيه شريفه خدا میفرمايد به دنبال هر ياربّ شما لبيک ماست، آقا اميرالمؤمنين چه میفرمايد: «وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعْوَتُكَ»[11]خدايا دعای ما را بشنو وقتی که تو را صدا میزنم، خدا که میفرمايد میشنوم اين تحصيل حاصل نيست آقا اينجا چه میخواهد بيان کند، بخش عمده دعاهای مردم قفل میشود، خيلیها را شما میبينيد دعا میکند به اجابت نمیرسد خب همين سؤال را بعضیها میپرسند که آقا خداوند میفرمايد صدا بزنيد اجابتتان میکنيم چرا ما صدا میزنيم اجابت نمیکند؟ اول من يک حديث از رسولالله بعد دوتا حديث از پيغمبر تقديم کنم، ماه شعبان ما پالايش است اين آسيبهايي را که دارم میگويم اگر خدای ناخواسته در ماست اينها را برطرف کنيد تا آثار دعا کنيد، و الا من مفاتيح را از اول تا آخر بخوانم اين آفتها در من باشد: «هَباءً مَنْثُوراً»[12]اميرالمؤمنين از خدا میخواهد که خدايا: «وَ اسْمَعْ دُعَائِي»[13]يعنی خدا اين آفتها، آسيبها، مانعها از سر راه ما برداشته بشود، کمکمان کن اينها برود کنار، خب روايت اول از رسولالله، اول دعای بیاثر ما نداريم، همينکه عرض کردم، زير هر ياربّ تو لبيک ماست، خدا میفرمايد: «ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُمْ»[14]از پيامبر يک وقتی پرسيدند اين استجابتها کجاست؟ پيامبر فرمود در دعاها سهجا دعا اثر میگذارد بگرديد مردم پيدايش کنيد، بالاخره ذهنتان بدبين به آفريدگارتان نشود ببينيد اين دعا کجا دارد کار میکند، يک اکثريت مردم اينجا هستند: «أَنْ يَكْفُرَ مِنْ ذُنُوبِهِ»[15] گناه کرده نافرمانی کرده، دل شکسته، حالا من میگويم مصاديقش را حالا آمده دعا کرده اشکش هم جاری میشود دلش هم میشکند میگويند آقا يک امتياز پيدا کردی به نام اين دعایی که کردی اين امتياز بدهیهايت را پاک میکند بخش عمده ما در دعا همين است، صبح تا شب چهارتا خلاف کرديم شب هم با دل شکسته نيمه شب دعا میکنيم میگويند آقا دعايت اثر کرد، بدهیهايت را صاف کرد، ديگر چيزی برايت نماند، اين عمده مردم است يک بخشی از مردم اينها گناه هم ندارند، در کارنامهشان هم خطا نيست، دعا هم میکنند دعايشان هم مستجاب میشود میگويد آقا دعا کرديم سريع گرفت، خب اين بدهی نداشت مصحلتش هم بود خدا به اجابت رساند اين دو، قسم سوم بعضیها پاک هستند، خوب هستند، گناهی نکردند، دعا هم میکنند مصلحتشان نيست دعا به اجابت برسد اين را رسولالله میفرمايد: «يَدَّخِرَ لِلْآخِرَةِ»[16]خدا ذخيره آخرتشان میکند، عزيزان خدا زيربار منت بشر قرار نمیگيرد حالا قيامت خواهيد ديد در روايت داريم مردم وقتی میبينند ما بازء دعاهايي که در دنيا کردند و مصلحتشان نبود حالا آنجايي که دارد گناه را پاک میکند ديگر خدا دارد جواب میدهد اما يک جای مصلحت فرد نيست به اجابت نرسيد قيامت خدا دارد پاسخ میدهد، مردم قيامت اين آرزو را میکنند ای کاش هيچ دعايي از دعاهايي ما در دنيا به اجابت نمیرسيد که پاداشش را قيامت خدا میداد، آن وقت خدايي خدا را در قيامت میبينی، مؤمن عجول نباش، آقا داريم سرد میشويم خب چرا خدا جواب نمیدهد، چرا خدا عمل نمیکند، خدا به حضرت آدم فرمود: «عليک بالدعاء و علیّ بالاجابه» ، تو دعايت را بکن من اجابت میکنم ولی اجابت من مراتب دارد، من نگاه میکنم ببينم اين دعا کننده کيست؟ گنهکار است، اجابتش اين است که گناهانش را پاک میکنم، اين دعا کننده مصلحتش است به اين حاجت برسد حاجت روا میشود اين دعا کننده گنهکار هم نيست ولی مصلحتش هم نيست ما میگذاريم قيامت بهش میدهيم، پس در دعا کردن مأيوس نشويد در هرسه صورتش به نفع شماست، چه گناه را بشويد چه به حاجت برسيد چه ذخيره آخرت بشود، از دعا کردن و راز و نياز مأيوس نشويم خب اين يک نکته.
حالا کلام اميرالمؤمنين که به خدا عرض میکند: «وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعْوَتُكَ»[17]خدايا بشنو دعاي ما را وقتی تو را دعا میکنيم، و نداء ما را وقتی تو را صدا میزنيم و به ما روی آور وقتی که به سوی تو رو میآوريم، وقتی که تو را نجوی میکنيم، در اينکه خدا میشنود که بحثی نيست، خدايا اين موانعها بر طرف بشود: «وَ اسْمَعْ دُعَائِي»[18]يعنی خدايا حالا آمديم آن موانعی که سبب میشود دعا کارايي خودش را از دست بدهد خدايا اينها را برطرف کن.
من میخواهم امشب تلگرافی يک حديث از پيغمبر بگويم، نوع کسانی که میگويند دعا میکنيم مستجاب نمیشود عمدتاً اينجاها مشکل دارند، آن اقليت هستند اينهايي که گناهی هم نکردند مصلحتشان نيست میرود آخرت اينها نادر هستند، عمده مردم اينجا هستند حالا من روايت را میخوانم بشنويد بحث امشب ما، ذيل همين فرمايش اميرالمؤمنين در مناجات شعبانيه يک روز آمدند خدمت رسولالله، مسلمانها همين سؤال را پرسيدند: «ما لنا ندعو و لا يستجاب لنا»[19]چرا هرچه خدا را میخوانيم به اجابت نمیرسد حاجتما خواستههايمان برآورده نمیشود مريض داريم دعا میکنيم روز به روز بدتر میشود، چکهايمان وصول نمیشود، دختر دم بخت داريم شوهر خوب گيرش نمیآيد و... و مسائل ديگر اين حرف امروز نيست زمان پيغمبر هم همين حرف را زدند: «ما لنا ندعو و لا يستجاب لنا»[20]و حال آنکه: قال الله تعالی «ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُمْ»[21]استناد به همين آيه سوره غافر کردند، گفتند يا رسولالله خدا میفرمايد صدا بزنيد جوابتان میدهم هرچه ما صدا میزنيم که جواب نمیگيريم پيغمبر فرمود: «فاجاب رسولالله قال ان قلوبکم ماتت بعشرة اشياء»[22]، اميرالمؤمنين از خدا میخواهد اينها برطرف بشود، به ما میآموزد از خدا بخواهيد اين موانع در زندگیتان برود بيرون رفت بيرون دعا مستجاب است، پيغمبر فرمود قلبهای شماها به خاطر ده چيز مرده است، اين آقا نماز شب هم میخواند ولی مبتلاست حالا من مصاديق را میگويم ببينيد: «ان قلوبکم ماتت بعشرة اشياء»[23]، اولين نکته حضرت فرمود: «أَوَّلُهَا أَنَّكُمْ عَرَفْتُمُ اللَّهَ فَلَمْ تُؤَدُّوا طاعته»[24] اول گفتيد خدا را میشناسيم ولی طاعتش را انجام نداديد، آخر اين چه خداشناسی است که شما نمازت هر وقت شما میخوانی؟ اين چه خدا شناسی است که من میگويم خدا را میشناسم گاهی اوقات به اندازه پول داخل کارتم به خدا ايمان ندارم: «فَلَمْ تُؤَدُّوا طاعته»[25] ما طاعت الهی را اداء کرديم آنچه که خدا از ما میخواست را به شايستگی انجام داديم خدا خدايي نکرد، نمازمان، حجمان، خمسمان، زکاتمان، روزهمان، اينها انجام شد، يک وقت من عرض کردم دارالرحمه رفته بوديم نماز ديدم يک جسد ديگری را هم آوردند گفتند آقای حدائق يک نمازهم به اين بخوان، خب وظيفه هرکسی است واجب کفايي است جسد مسلمان بايد نماز خواند، تجهيز کرد، تسريع کرد، من نماز را که خواندم يک دفعه کسی آمد گفت حاجی آقا اينی که الآن بهش نماز خوانديد از ملياردرهای شيراز بود، حج نرفت و مرد، تا اين را گفت گفتم پسر بزرگش کدامشان است؟ گفت آن آقاست گفتم آقا بيا، مردم دلتان برای خودتان بسوزد، مردم رسولالله که اين ماه ماه پيغمبر است، يک کسی به پيغمبر عرض کردم يا رسولالله میخواهم رحم کند، رسولالله فرمود به خودت رحم کن، ما دلسوز خودمان بعضیها نيستيم هی جمع میکنيم میگذاريم برای ورثه، زيربار میمانيم، قرآن میفرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْليكُمْ ناراً»[26] اول به داد خودتان برسيد اول خودت را نجات بده، بعد خانوادهات را، پسر بزرگش آمد گفتم که پدر شما وضع مالش خوب بود؟ گفت خيلی، گفتم حج رفته بود؟ گفت نه حج نرفت گرفتار بود، کارهايي زياد بود، گفتم برادرهای ديگرت هم اينجا هستند، گفت بلی گفتم آنها را هم صدا بزن بيايد آمدند کشيدمشان کنار مردم سر جسد فاتحه میخواندند، گفتم اين بابايت را میبينيد؟ به بابايتان رحم کنيد، او به خودش رحم نکرد اين اول گرفتاريش است حجش را به سرعت در اين سال پيشرو برايش بخريد، واجبات زمين ماندهاش را انجام بدهد، حالا اين آقايي که رحمت خدا رفته اگر در زندگیاش میگفت ما هرچه دعا میکنيم مستجاب نمیشود، برای اينکه تو هم حرف خدا را اطاعت نمیکنی، اصلاً آدمهايي مستجاب الدعوه کسانی هستند که اينها حرف خدا را میشنوند حرف شنيديد حرفتان را میشنوند امام های فرمود: «وَ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ، يُطَاعُ»[27]خدا را اطاعت کرديد اطاعتتان میکنند هم مردم هم خدا، خدا هم حرفت را میشنوند تا ياربّ گفتی اجرائی میشود، حرفمان نمیشنوند چون حرف خدا را نشنيديم اين يک.
دومين عاملی که دعاها را مستجاب نمیکند و از خدا بخواهيم در ماه شعبان اينها هم از ما دور بشود دوم حضرت فرمود: «أَنَّكُمْ قَرَأْتُمْ كِتَابَهُ الْمُنْزَلَ عَلَيْكُمْ فَلَمْ تَعْمَلُوا بِهِ»[28] قرآن خوانديد به قرآن عمل نکرديد، مفتخر هستيد حالا در مساجدی سنت خوب هست روز يک صفحه بعد از هر نماز تلاوت قرآن، به آيات قرآن چقدر عمل میکنيم ما ششصد آيه قانونی در قرآن داريم، يعنی آيات اجرائی، عملياتی، حکومتی، اجتماعی، به چندتايش دارد عمل میشود، آيات نماز، آيات زکات، آيه خمس، آيات امر به معروف، آيات نهی از منکر، آيات احسان به يکديگر و آيات ديگر، قرآن را بنده میگيرم رو سرم میگيرم: «بِكَ يَا اللَّهُ»[29]شبهای قدر، قرآن کتاب عمل است، قرآن کتاب زندگی است، پيغمبر میفرمايد يکی از علتهايي که دعاها مستجاب نمیشود چون عمل به قرآن نمیشود اين دو.
سوم رسولالله فرمود: «ادعيتم محبة لرسوله و ابغضتم اولاده»[30] ، ادعا کردی پيغمبر را دوست میداری ولی با فرزندان پيغمبر دشمنی کردی، من خودم را عرض میکنم، امام زمان از رفتار و زندگی من راضی است، امروز فرزند پيغمبر رو کرة زمين کيست؟ نزديکترين کس در نظام خلقت امروز صاحبالزمان است و وجود مقدس رسولالله، خب حالا سادات ذوی المجد و الاحترام هستند اما شما نزديکتر از امام زمان که به پيغمبر سراغ نداريد، امام زمان از زندگیهای ما راضی است، از معاملات ما، از کارهاي ما.
من يک جريانی را عرض کنم خدا رحمت کند آيتالله العظمی آقای حاج شيخ جواد تبريزی من اين را از آقازادهشان هم شنيدم آقای حاج شيخ محمدجعفر تبريزی، اواخر عمر يک مصاحبهای کرده بودند با آيتالله العظمی تبريزی، از مراجع قم بودند ايشان پايان مصاحبه آن شخص مصاحبه کننده گفته بود آقا در اين زمان معاصر هم کسی توفيق تشرف به محضر امام زمان را داشته، بعد آن خبرنگار گفته بود که آقا دستش را به سينه گذاشته بود به عنوان ادب و احترام سری پايين آورده بودند احترام حضرت گفته بودند کسانی هم بودند در همين زمان معاصر هم خدمت حضرت میرسد، بعد سؤال کننده، خبرنگار، مصاحبه کننده میپرسد که از وضع جامعه شيعه هم از حضرت پرسيدند؟ گفت ايشان فرموده بود که بلی از حضرت پرسيده بودند که آقا از شيعيان راضی هستی؟ گفت آقا چه پاسخ داده بوده، گفت آقا فرموده بودند اگر راضی نباشم چه کنم؟ خيلی حرف است اين بايد آتش بزند نهاد انسان را گاهی اوقات ديديد به يک پدر میگويند از بچهات راضی هستی؟ میگويد راضی نباشم چه کنم؟ همين امروز ظهر يکی از عزيزان متدينين اصحاب مسجد، گفت حاجی آقا من خواب ابویتان ديدم خيلی ناراحت بودند اسم چند نفر هم برد گفت اينها در خواب بودند، گفت مرحوم حاج احمدآقايي کتيرائی بود، مرحوم حاج اکبر آقايي ايمانيه بود، مرحوم حاج آقايتان بودند و پدر آقای مهندس حسام، گفت من ديدم خيلی آقای حاج شيخ هی دستش را میفشرد ناراحت بود و يک گونی سنگينی هم آقای ايمانيه و اين آقايون همراهشان بود گفت من رفتم به حاج احمدآقاي کتيرايي گفتم آقای حدائق خيلی ناراحت است، گفت اين نامههايي است که میخواهند ببرند محضر حضرت و شکايتهايي است که صورت گرفته میخواهند عرضه کنند به حضرت و قطعاً خاطر امام زمان از اين نامهها مکدر هستند، گفت آقای حدائق از اين ناراحت است که اين نامهها را ما میخواهيم ببريم محضر حضرت قطعاً امام اينها را میبينند نگران میشود، گفت البته اين نامههای مصائب مردم، مشکلات مردم، گرفتاریها مردم.
عامل سومی که جلو استجابت دعا را میگيرد اولاد پيامبر از انسان ناراضی باشد با مرحوم آقای حاج شيخ جد ما ابوی میگفتند ايشان در درس برای طلاب میگفتند آقايون طلاب به نظر من دزدی سرگردنه قيامت به مراتب خجالتزدگیاش از اين کمتر است که امام زمان شاکی کسی باشد، کسی دزدی سر گردنه کرده فلان آقا میآيد شکايت، يک وقت قيامت میگويند ولی خدا در زمان خودش دارد شکايت میکند خيلی سخت است، اين عامل سوم، امام زمان از زندگیهاي ما راضی است از عروسی هايمان از تفريحهايمان، از مسافرتهايمان از اتاقهای در بستهمان از شوخیهايمان از حرف زدنهايمان، آقا که میفرمايد: «فَإِنَّا يُحِيطُ عِلْمُنَا بِأَنْبَائِكُمْ»[31]امام زمان میفرمايد ما همه کارهايتان را مطلع هستيم: «وَ لَا يَعْزُبُ عَنَّا شَيْءٌ مِنْ أَخْبَارِكُمْ»[32]ريز و درشت، خرد و کلان کارهايتان را به ما عرضه میکنند ما يک جوری رفتار کنيم، که قلب حضرت را مکدر نکنيم اين عامل سوم.
عامل چهارمی که جلو استجابت دعا را میگيرد، اميرالمؤمنين میفرمايد خدايا حالا که آمديم داريم دعا میکنيم: «وَ اسْمَعْ»[33]بشنو، يعنی اين مانعها برطرف بشود.
پنجم: «أَنَّ اللَّهَ أَمَرَكُمْ بِعَدَاوَةِ الشَّيْطَانِ وَ واقَفتمُوهُ»[34]پيغمبر فرمود يکی از علتهايي که دعاها به اجابت نمیرسد ادعا میکند با شيطان دشمن هستيد ولی در عمل با شيطان همراهی میکنيد، موافقت داريد با شيطان، متابعت داريد از شيطان، شما امروز يک نفر را در شهر پيدا کن، مگر شيطان پرست باشد بگويد شيطان موجود خوبی است، میگويد خدا لعنت کند شيطان را، بعد میگويي آقا رفتارت که شيطان پسندانه است، کسی را پيدا نمیکنيد بگويد شيطان موجود خوبی است لعنتش هم میکنيم ولی عملکردمان آن را دارد خوشحال میکند اين هم میشود عامل سلب اجابت دعا.
ششم پيغمبر فرمود: «أَنَّكُمْ قُلْتُمْ إِنَّكُمْ تَرْغَبُونَ فِي الْجَنَّةِ وَ أَنْتُمْ فِي كُلِّ وَقْتٍ تَفْعَلُونَ مَا يُبَاعِدُكُمْ مِنْهَا»[35] ادعا میکنيد بهشت را دوست میداريد ولی برای بهشت کار نمیکنيد: «اسئله الجنه» بعد تعقيبات میگوييم صدبار هم میگوييم اما چقدر تلاش برای بهشتی شدن میکنيم، در روزمرّه زندگیمان در گفتارمان، در رفتارمان، در اخلاقمان، سلوک ما ما را به سمت بهشت دارد میبرد يا از بهشت دارد دور میکند اينها موانع استجابت دعاست به شعار نيست من اگر میگويم بهشت را خدايا دوست میدارم عملکرد من من را بايد در مسير بهشت قرار بدهد خدا رحمت کند حضرت امام را امام میفرمايد الآن هم ما رو صراط هستيم، يعنی چه؟ يعنی آن پول صراط قيامت نتيجه قدمهای دنيای ماست، يعنی آخرت تافته جدا بافتهای از دنيا نيست، هر کاری اينجا کرديد قيامت مزدش را میگيريد الآن هم ما میفهميم قيامت از صراط چگونه رد میشويم چطور؟ آقا پاهايت را کجاها داری میگذاری؟ در کدام مجالس؟ با چه کسانی داری همراهی میکنی؟ دنباله روی از چه کسانی داری میکنی؟ قيامت دنباله رو آنها هستی، ترازت اميرالمؤمنين است؟ ترازت خداست؟ قيامت يقيناً در همان مسير هستی، اينجا بنده يک جاهای ديگر رصدم میکنند خب قيامت هم همان است، انعکاس دنيای ماست اين هم ششم.
هفتم رسولالله فرمود: «[أَنَّكُمْ] قُلْتُمْ إِنَّكُمْ تَخَافُونَ مِنَ النَّارِ وَ أَنْتُمْ فِي كُلِّ وَقْتٍ تَقْدَمُونَ إِلَيْهَا بِمَعَاصِيكُمْ فَأَيْنَ خَوْفُكُمْ»[36]ادعا میکنيد از جهنم میترسيد اما بدنهايتان را داريد جهنمی میکنيد، شما وضع جامعه را ببينيد وضع اخلاقی جامعه را، میگويد رفته رفته حالا خدا رحم کند تابستان، ديگر رسماً حجاب برداشته شده بیحجابی که چه عرض کنم، بدحجابی کنار رفته، شده بیحجابی شيوع پيدا کرده شما به همينها برويد بگوييد صحبت کنيد بگوييد شما دوست داريد جهنمی بشوی، جهنم جاي بدی است، بگويند خانم اين قيافه تو تو را جهنمی میکند اين خانم نبايد گله بکند بگويد من دعا کردم خدا جوابم نداده در همين دفتر مسجدالرسول يک وقت خانم جوانی آمد گفت من ديگر با خدا قهر کردم، گاهی اولتيماتم هم به خدا میدهيم، گفت خدايي که جواب ما را نمیدهم، هی گفت گفت گفت، البته حجاب اين خانم خوب نبود آرايش کرده بود موها بيرون بود حرفهايش را که زد، گفتم خانم تو با خدا همراهی کردی؟ گفت بلی، گفتم میشود من بدانم شما چطور با خدا همراهی کردی بگويي برای من، گفت من شبها نماز شب میخوانم يک ساعت نيمه شب بيدار هستم، زيارت عاشورايم تعطيل نمیشود فلان ذکر را روز اين قدر میگويم، شاهچراغ مثلاً هفته دوبار میروم حرفهايش را که زد، گفتم اين کارها را با همين تيپی که آمدی اينجا میکنی؟ گاهی اوقات خواب هستيم خودمان هم نمیفهميم گفت من چه مشکل دارم؟ گفتم ببين من که به عالم غيب وصل نيستم من در حد سواد خودم حرف میزنم، مشکلی که الآن من در شما میبينم برای خدا چراغ سبز روشن نکردی؟ گفت چه چراغ سبزی؟ گفتم پوشيشت، پوشيش تو مخالفت با خداست اين قيافه تو مبارزه با خداست نماز شب میخوانی نماز مشب مستحب است زيارت عاشورا مستحب است، اذکار مردم مستحب است، رعايت ترک حرام واجب، ما گاهی اوقات واجب را گذاشتيم کنار مستحب را گرفتيم، پيغمبر به اميرالمؤمنين فرمود: «يا عليّ إذا رأيت النّاس يشتغلون بالفضائل فاشتغل أنت باتمام الفرائض»[37] يا علی وقتی ديدی مردم سرگرم مستحبات شدند تو واجباتت را انجام بده، حالا میگويد نماز هم میخوانم انسان دلش بايد با خدا باشد، بابا دل پاک ظهور و بروز دارد، ظهور و بروزش در رفتار نبايد با خدا بيگانگی بکند، آقايون يک هشداری را من بگويم پيغمبر فرمود گناه وقتی در خلوت اتفاق افتاد فقط گريبان همان گنهکار را میگيرد، گناه اگر آمد در جامعه و مؤمنين هم واکنش نشان ندادند: «اضرت العامه و الخاصه» ، خوب و بد، تر و خشک میسوزد، اين کروناست کرونا وقتی آمد رعايت نشد همه را درگير میکند ما يک کرونا آمد بيست و هشت ماه فضای آموزشی اين مملکت مجازی شد دانشگاهها تعطيل، مدارس تعطيل، ادارات در يک مقطعی تعطيل، در يک مقطعی دور کاری میکردند، کارمندها نوبتی میرفتند مغازهها در يک مقطع تعطيل مردم خطر گناه از کرونا بدتر است و بیتوجهی، يک علت اينکه چرا دعا مستجاب نمیشود میگوييم از آتش میترسيم از جهنم هراس داريم اما رفتارهای ما دارد ما را میبرد سمت دوزخ در همه ابعاد زندگی الآن در جامعه امروز در اين اوضاع اسفبار سختی که متأسفانه حالا مسئولين هم بايد همت کنند، من عرض کردم مردم حجت را تمام کردند روز بيست و دوی بهمن، مسئولين هم مدبرانه تصميم بگيرند، گاهی اوقات يک تصميمی دفعتاً میگيرند بعدم میآيند نقضش میکنند يک ضرری میزند به اقتصاد مملکت، بابا کارشناسانه مدبرانه بالاخره مردم هم در سختی هستند مشکلات اقتصادی مردم، سختیهای مردم اينها بايد تأمين بشود اما از آن طرف مردم عموماً بايد باهم همکاری داشته باشند، من اگر میگويم آخرتی هست قيامتی هست حالا خدا دارد من و شما را هم امتحان میکند به يک حاجی آقايي پول دادند دارند با پولش، به يکی مقام دادند با مقامش با يک کسی موقعيت دادند با موقعيتش مردم همه اينها را میگذاريد و میرويد خوشا به حال آنهايي که از اين دنيای خوب آخرت خوب را برای خودشان رقم میزنند.
نکته هشتم پيغمبر فرمود: «أَنَّكُمْ جَعَلْتُمْ عُيُوبَ النَّاسِ نُصْبَ عُيُونِكُمْ وَ عُيُوبَكُمْ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ»[38] از آفتهايي که مانع به اجابت رسيدن دعا میشود پيامبر فرمود علت اينکه اجابت نمیشود دعاها به عيبهای مردم پرداختيد ولی عيبهای خودتان يادتان رفت، میگويد:
همه عيب خلق گفتن نه مروت است و مردی، نگهی به خويشتن کن که همه گناه دارد
همين آيتالله آقای حاج ميرزاجواد آقای تبريزی، حاج ميرزا جواد آقا با آقای حاج شيخ جواد تبريزی فرق میکند، حاج ميرزا آقا استاد امام بود در قبرستان شيخان قم دفن است، میگويند در دوران پايانی عمر ايشان يک وقت آمدند گفتند آقا فلانی چطور آدم است، از ايشان سؤال کردند از يک کسی پرسيدند شما اين را تأييد میکنيد آقای حاج ميرزاجواد آقا فرمود من بيش از هفتاد سال از عمرم گذشته هنوز خودم را نشناختم، چگونه میتوانم نسبت به کس ديگری يک قضاوت قاطعی داشته باشم، ما خودمان را شناختيم به عيوب خودمان پرداختيم که گاهی اوقات میپردازيم به عيبگويي ديگران عيبجويي ديگران، راهکار غيبت نکردن اين است تا خواستی از کسی غيبت کنی اول خودت، يک چيزی که میخواهی پشت سر فلانی بگويي خودت نداری؟ خودت رعايت میکنی؟ بيان ضعفهای مردم و عيبهای مردم ثمرهاش اين میشود که دعا را از قدرت استجابت میاندازد.
نهم و دهم هم عرض کنم، نهمين مورد: «ادعيتم بغض الدنيا و جمعتموها»[39]، پيغمبر فرمود يکی از عواملی که مانع به اجابت رسيدن دعا میشود در دنيا، ادعا میکنيد بغض دنيا داريد ولی دنيا را داريد جمع میکنيد، مردم دنيا چيز بدی نيست دنيا يک فرصت است يک ظرفيت است، اما سرگرم دنيا شدن بد است میگويند دنيا و انسان مثل کشتی است و دريا، کشتی در آب باشد اين امتياز است اما آب بيايد در کشتی، اين هلاک کشتی است، ما در دنيا زمينه آخرت خوبمان دنيای خوب ماست، حبيب ابن مظاهر در دنيا شد حبيب، آقاسيدعلی قاضی در دنيا شد سيدعلی قاضی، کميل ابن زياد در دنيا شد کميل ابن زياد، اولياء در همين دنيا به اين مقامات رسيدند دنيا که بد نيست يک فرصت خوب است اما دنيا پرستی بد است، حب دنيا بيايد در دل اين خطرناک است میگويند در دنيا باش با دنيا نباش، شاعر میگويد:
آب در کشتی هلاک کشتی است، آب در بيرون کشتی پشتی است
میگويد آب آمد در کشتی کشتی را غرق میکند ولی کشتی رو آب باشد اين عامل رشد و حرکت کشتی، حب دنيا در دل انسانها نيايد پيغمبر فرمود يک علتش اين است میگوييد دنيا را مبغوض برای ما، ولی سرگرم شدی به جمع کردن، دهمين مطلب رسولالله فرمود: «اقررتم بالموت فلم تستعدوا له»[40] ، شما يک نفر هست که بگويد مردن را قبول ندارم تا گفت مرگ چه است؟ بگوييد پدر بزرگ کجا رفت؟ بابايت کجا رفت؟ در فاميل و طائفهات چند نفر مردند اين را میگويند مرگ، و لذا در روايت داريم پيغمبر میفرمايد: «كَفَى بِالْمَوْتِ وَاعِظاً»[41]برای بيدار شدن ياد مرگ کافی است چون همه قبول دارند مسلمان، کافر، مذهبی، معتقد، لامذهب، لائک، همه قبول دارند که يک روزی بايد از اين عالم رفت، مخصوصاً ما مسلمانها که اقرار داريم به مردن، ولی چند درصدمان آماده مردن هستيم، همين امشب حضرت عزرائيل بيايد نماز قضا نداری، واجب زمين مانده نداري، زکات به ذمه مانده نداري، آماده هستی، آماده را اميرالمؤمنين اين گونه تعريف میکند، آماده به کسی میگويند يک وقتی يک کسی در مجلسی گفتم چه کسی آماده مردن است؟ ديدم يک کسی دست بلند کرد گفت من، گفتم نشانه آمادگی چه است؟ گفت من طلبکارها دنبال و چک و فرم زدند میخواهند من را بيندازند عادل آباد قبر بهتر از عادل آباد است، گفتم هنوز نمردی، بفهمی مردن يعنی چه؟ قبر بهتر از عادل آباد است با بدهکاری بروی داخل قبر، آماده میدانيد چه است؟ اميرالمؤمنين سهتا ويژگی نام میبرد: «أَدَاءُ الْفَرَائِضِ»[42] آماده کسی است که واجبات را همه انجام بدهد، يعنی يک رکعت نماز قضا گردنش نيست، يک ريال خمس نپرداخته در کارنامهاش نيست، حق الناس به ذمه او نيست، حج نرفته ندارد هرچه واجب بوده تا الآن انجام داده اين يک، دوم: «وَ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ»[43]، آماده کسی است که حرام انجام نداده، اگر اشتباهاتی هم گذشته داشته الآن با توبه پاک کرده اينها را الآن گناهی نکرده که بخواهد شرمنده باشد از رو به رو شدن با حضور پروردگار، باز اين جمله را مرحوم امام میفرمودند میگفتند ترس از مرگ ترس از بدی اعمال است، طرف میترسد رو به رو بشود با وضعيت اعمالش چون میترسد خجالت میکشد میگويد آقا مرگ چيز بدی است و الا مرگ به تعبير ائمه تعويض جامه کهنه دنيايي و پوشيدن لباس زيبای برزخی مرگ قرآن میفرمايد تولد دوباره است ما از اين تولد میترسيم چون کار نکرديم و سوم اميرالمؤمنين فرمود نشانه آمادگان مرگ: «وَ الِاشْتِمَالُ عَلَى الْمَكَارِمِ»[44]نشانه آمادگان مرگ اين است که پيوسته اينها در صدد خدمت به مردم و جامعه هستند يعنی تا هستند دارند کار میکنند تا هستند دارند خدمت میکنند اگر اين سهتا صفت در هر کسی هست بگويد الحمدلله ربّ العالمين، خدايا تا حالا لطف کردی از اين به بعد هم بماند، اگر هم نيست مردم تا اجل نرسيده به دستش بياور:
ای که دستت میرسد کاری بکن، يک عامل به اجابت نرسيدن دعا اين است که شعار میدهيم مرگ حق است قبر هم میخريم قبر را آماده کرديد اما برای داخل قبر کاری نکرديد، فقط قبر را آماده کرديد: «اقررتم بالموت فلم تستعدوا له»[45].
و نکته پايانی پيامبر فرمود: «دفنتم موتاکم فلم تعتبروا به»[46]، مردهايتان دفن شدند ولی عبرت نگرفتيد، چقدر مردم عبرت میگيرند، در تشييع جنازهها ديدند بعضیها در تشييع میآيند مثل اينکه مجلس جشن آمده فقط تفاوتش اين است که رنگ لباسش فرق کرده، در يک تشييع جنازهای بود داشتند متوفی را تلقين میدادند ما هم کنار قبر ايستاده بوديم دو نفر پشت سر من ايستاده بودند ديدم يکی به ديگری گفت دلار در بازار چند بود امروز، حالا داشتند میگفتند: «اسْمَعْ افْهَمْ يَا فُلَانَ»[47]اين آقا داشت نرخ دلار، حالا ما که با دلار مخالف نيستيم مردم تا کجا دلار؟ تا داخل قبرستان پای قبر، دايي اين هم بود من برگشتم گفتم آقا بيا جلو؟ گفت بلی آقا؟ گفتم يک خرده بيا جلو، گفت بفرماييد گفتم يک نگاهی در قبر بکن، با وحشت يک نگاهی کرد، ديد صورت دايش را گفت بلی بلی، گفتم زير صورت داييات دلار گذاشتند؟ گفت نه، گفتم چه زير صورتش است؟ گفت يک خرده خاک جمع کردند، گفتم آخر خط دنيا اين است مردم شانس بياوريد يک دست کفن است شانستان بزند، که بودند بعضیها کفنی هم نبردند، کفنی خودش را نبرد من آدم سراغ داشتم شيراز کفنی از کربلا آورده بود، برد از مکه آورده بود، آب زمزم آورده بود تربت سيدالشهداء آدابی هم برايش نوشته بود عمل کنيد، اين در غسالخانه در طاقچه غسالخانه جا مانده بود، هرچه گفتند فلانی که کفن دستش بود کجاست؟ رفته بود دنبال يک کاری، جسد لخت رو سنگ غسالخانه با کفنی دارالرحمه پوشاندنش بردند دفنش کردند، تلقينش دادند، خاک ريختند تمام شد طرف پيدايش شد، گفتند کجا بودی؟ کفنی اين بیچاره را کجا؟ گفت من داخل تاقچه دارالرحمه گذاشتم در غسالخانه به همهتان هم گفتم، آقايون کفنی داريد معلوم نيست ببريدش قبر خريدی، داخل شاهچراغ طرف قبر خريده بود فوت کرد، ورثهاش، بچههايش از آمريکا آمدند جسدش را بستهبندی کردند، بردنش لوسآنجلس، گفتند حيف بابامان شيراز در شاهچراغ دفن شود، تا کار دستتان است کار کنيد، تا میتوانيد از فرصتهايتان برای آخرتتان استفاده کنيد رسولالله فرمود مردها را دفن کرديد ولی عبرت نگرفتيد بعد پيامبر فرمود: «فلهذا لايستجاب دعائکم»[48] ، به خاطر اين دهتا مطلب دعاها مستجاب نمیشود، اميرالمؤمنين در مناجات شعبانيه عرض میکند: «وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعْوَتُكَ»[49] خدايا دعای ما را بشنو، يعنی اين موانع اگر درش هست برطرف بشود، سر بسته، گذرا، کلی اما دارد يک دعای جامع میکند، خدايا دعاهای ما را بشنو، يعنی موانعی که مانع میشود اين دعا اثر بکند برطرف بشود، اين نداهای ما، نالههای ما، وقتی تو را صدا میزنيم به ثمر برسان و وقتی رو به تو میآوريم ما را بپذير، اين مناجات شعبانيه، ماه شعبان هم میگذرد مثل ماه رجبی که گذشت، مثل عمریتان که تا امشب گذشت، خوشا به حال آنهايی که در اين کارنامه آثار و برکاتی را قم میزند.
خب من عمل به احتياط کردم، ديوان حاج محمود آقايي سيفی را آوردم گفتم اگر مداح نبود، فردا شب شب ميلاد امام حسين است ما با امام حسين کار داريم، يک چند دقيقه هم فضای مجلس را معطر کنيم به نام نامی حضرت و انشاءالله از برکات اين مولودهای مبارک اين ماه، سيدالشهداء، زين العابدين، ابوالفضل العباس، حضرت علیاکبر و مولانا صاحب الامر و العصر و الزمان، خدا يک نظر عنايتی به همه ما بکند اين دمی که بايد بگيريد نفسهايتان را آزاد کنيد که قيامت به امام حسين بگوييد آقا ما در مولود خوانیات خوانديم برايت، اينجا جواب بده، صدا را آزاد کنيد کار داريد به حضرت، من گاهی اوقات خودم اين مولودیها را میخوانم میگويم يا اباعبدالله از ما بپذير ما هم مداح شما بوديم ما هم ذاکر شما بوديم يک نظر عنايتی اين را هم بشنويد بعد من مداحی را بخوانم حاج محمود آقای سيفی.
آيتالله العظمی صاحب کتاب رفيع کلامی از اساتيد مبرز در نجف اشرف ايشان يکی از مراجع بزرگی آيتالله کلباسی يا يکی از مراجع ديگر، ايشان میگويند در اواخر عمرش شبها که میآمد منزل در خانه زن و بچه را جمع میکرد در دوران پيری، برای خانواده و زن و بچهها يک مختصر روضهای میخواند اين خبر منتشر شد در حوزه نجف که آقا شبها در خانه برای خانم و بچههايش يک روضه میخواند، يک وقتی از ايشان سؤال کردند که آقا اين جريان چيست؟ شماها شبها اواخر عمر در خانه؟ فرموده بود من يک شبی يک خوابی ديدم خواب ديدم قيامت است و موقف حساب است و مردم میآورند برای حسابرسی در موقف، موقف سختترين محل صحرای محشر است يعنی ديگر میخواهند بهتان ابلاغ کنند که اين عمرت قبول بود يا قبول نبود؟ میخواهند کارنامه را بدهند دستت، ديديد وقتی کارنامه چه اضطرابی میآيد ايشان فرموده بود که در موقف حساب همه متوقع بودند که يکی رسيدگی بشود، که هرزگاهی میديدم يک گروهی میآيند فرشتهها اينها را حمايت میکنند از کنار پول صراط به سراعت اينها را رد میکنند میگويد من گفتم که خب ما هم برويم داخل اين گروهها و با اين رد بشويم، يکی از اين گروهها که آمدند رفتند در جمع اينها که با سرعت از موقف حساب رد بشويم فرشتهای آمد ما را کشيد بيرون گفت آقا شما بايد حساب پس بدهيد، حالا آقا مرجع هم بود، گفت من گفتم چرا اينها حساب پس نمیدهند؟ گفت اينها حسابشان با سيدالشهداست، اينها طرف حسابشان سيدالشهداست، شما بايد بروی حساب پس بدهی، حالا امشب همراهی بکنيد تا طرف حساب سيدالشهداء باشد:
ميلاد حسين آمد گرديده جهان گلشن، يا فاطمة الزهراء چشم تو بود روشن
بيت الشرف زهراء يکباره گلستان شد، از مقدم اين مولود چون روضه رضوان شد
مژده مژده که فاطمه پسر زاد، آسمان آسمان قرص قمر زاد
حالا آنی که بايد مداحی بکنيد اين است:
حجت ابن الحسن چشم تو روشن
سبط نبی مرسل فرزند علی آمد، زيبنده سفير حق نور ازلی آمد
اين عاشق جانان و اين رهبر انسانهاست، اين حامی قرآن و تاج سر انسانهاست
اين حسين زينت عرش الهی است، پايه عزتش نامتناهی است
حجت ابن الحسن چشم تو روشن
به نيابت همه ذوی الحقوقمان: حجت ابن الحسن چشم تو روشن
از روز ازل اين طفل اظهار ارادت کرد، در دفتر حرّيت امضاء شهادت کرد
فطرس که معذب بود چون رانده حق گشته، از برکت اين مولود آن خوانده حق گذشته
شاملش عفو از وجود حسين است، هديه روز مولود حسين است
حجت ابن الحسن چشم تو روشن
فرج آقا امام زمان: حجت ابن الحسن چشم تو روشن
سعادت نسل جوانمان: حجت ابن الحسن چشم تو روشن
شفاء بيماران ما: حجت ابن الحسن چشم تو روشن
رفع همه گرفتاریها: حجت ابن الحسن چشم تو روشن
اللهم صلّ علی محمد و آل محمد و عجلّ فرجهم، اللهم عجّل لوليک الفرج و سهّل له المخرج و اوسع له المنهج.
[1] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
[2] مفاتیح الجنان، دعای روز اول ماه رمضان
[3] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
[4] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
[5] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
[6] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
[7] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
[8] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
[9] غافر60.
[10] غافر60.
[11] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
[12] فرقان23.
[13] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
[14] غافر60.
[15] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج90 ص378.
[16] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج90 ص378.
[17] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
[18] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
[19] تفسير الصافي ج1ص223. منسوب به امام صادق(ع) است نه پيامبر(ص).
[20] تفسير الصافي ج1ص223. منسوب به امام صادق(ع) است نه پيامبر(ص).
[21] غافر60.
[22] تحریر مواعظ العددیه ص515
[23] تحریر مواعظ العددیه ص515
[24] تحریر مواعظ العددیه ص515
[25] تحریر مواعظ العددیه ص515
[26] تحريم6.
[27] الكافي (ط - دارالحديث) ج1 ص337.
[28] تحریر مواعظ العددیه ص515
[29] مصباح المتهجد و سلاح المتعبد ج1ص97.
[30] تحریر مواعظ العددیه ص515
[31] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج53 ص175.
[32] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج53 ص175.
[33] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
[34] مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ج5 ص269.
[35] مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ج5 ص269.
[36] مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ج5 ص269.
[37] الحكم الزاهرة با ترجمه انصارى ص748 .
[38] مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ج5 ص269.
[39] تحریر مواعظ العددیه ص515
[40] تحریر مواعظ العددیه ص515
[41] مصباح الشريعة ص113.
[42] الأمالي( للصدوق) النص ص110.
[43] الأمالي( للصدوق) النص ص110.
[44] الأمالي( للصدوق) النص ص110.
[45] تحریر مواعظ العددیه ص515
[46] تحریر مواعظ العددیه ص515
[47] زاد المعاد - مفتاح الجنان ص352.
[48] تحریر مواعظ العددیه ص515
[49] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج2 ص685.
